Mehmed-pašin most u Nišu kao zadužbina budimskog beglerbega i velikog vezira, izgrađen 1619. godine na reci Nišavi, u Niškom kadiluku i značajnom raskršću trgovačkih puteva.
Most je Kraljevina Srbija 1900. godine zamenila novim gvozdenim, a kao sećanje na njegovo postojanje ostale su dve ploče sa natpisima na turskom, na kojima je dodato da je obnovljen pod vladom knjaza srpskog Milana M. Obrenovića IV nakon osvajanja Niša 28. decembra 1877. godine.
Položaj i značaj
Kada se niška čaršija proširila na levu obalu Nišave, most na ovoj reci našao se u sastavu niške čaršije, koja je počinjala kod Vidin kapije, a zatim, presecajući unutrašnju varoš u tvrđavi izbijajala na Carigradska vrata i sâm most, da bi se nastavila na Pokrivenu čaršiju na llevoj obali reke Nišave.
Kako je most bio glavna i jedina spona varoši koja se prostirala na dve obale Nišave, njegovom značaju posebno je doprinosilo i to što je predstavljao deo javnog magistralnog puta još iz antičkog perioda — Vija Militaris kojim su svi namernici koji su dolaze u grad Niš, sa severa i istoka i juga, ili odlazili iz njega u navedenim pravcima morali da prođu.
Most je korišćen za pešački i tovarni saobraćaj. Pored toga, zbognjegovog položaj u trgovačko-zanatskom središtu varoši, imao je posebnu ulogu u trgovinskom prometu grada. Ovome je naročito pogodovalo to što se Niš nalazio na najvažnijoj evropskoj saobraćajnici Osmanskog carstva – Carigradskom drumu. Takođe most je bio i u neposrednoj blizinini važnih javnih objekata, mesdžida, hamama, bektašijske tekije, vodenica, što ukazuju na to…da je oko njega uvek bilo živo i prometno, kao i da je most predstavljao jednu od centralnih tačaka svakodnevnog života niške orijentalne varoši.
Istorija mosta na Nišavi u Osmanlijsko doba
Osmanlije su Niš prvi put osvojile 1386. godine, a konačno 1428. godine kada je, prema navodima Bertrandona de la Brokijera, koji je kroz Niš prošao nekoliko godina kasnije, njegova tvrđava bila je razrušena.
Niš je Osamanlijskom carszvu bio sedište kadiluka i značajno raskršće trgovačkih puteva, a po broju stanovnika, javnim građevinama i slabo razvijenoj trgovini varošica. U čaršiji, na prostoru današnje Niške tvrđave i oko nje Osmanlije su osnovale prvu muslimansku mahalu, čime je formirano urbano jezgro novog naselja orijentalnog tipa. Deo muslimanskog džemata bio je nastanjen u mahali hadži Balabana, koja je bila formirana u današnjoj tvrđavi, oko istoimenog mesdžida. Godine 1498. upisana je i mahala Ćupribaša, koja je, kako se iz samog imena vidi, formirana na početku mosta. U to vreme, ovo je bila jedna od tri niške mahale nastale na desnoj obali Nišave. Mahala je zapravo nastala oko jednog od dva gradska mesdžida, koji je bio sagrađen pre 1498. godine, a nosila je ime po mostu.
Pored glavne gradske džamije, i Niške tvržave (koja je postojala još od antičkih vremena), most je pretstavljao najznačajniji državni objekat u gradu Nišu. Krajem 11. veka pominje se kao građevina od kamena, a u 15. i 16. veku bio je izgrađen od drveta. Ne zna se kada je poslednji kameni most propao i kada je zamenjen drvenim. Početkom 17. veka most je opet postao kameni, što potvrđuju i navodi Austougarakih osvajača iz 1690. godine, koje je po ulasku i Niš, najviše privukao Mehmed-pašin kameni most.
- Problemi oko održavanja mosta
Postojanje drvenog mosta na Nišavi zabeležili su u svojim zabeleškama: 1432. godine Bertrandon de la Brokijer, i svi zapadni putopisci koji su kasnije, tokom 16. i 17. veka, prošli kroz niški kraj pominju ovaj most navodeći…da je drven, širok i da vodi preko duboke i velike reke, koja se često izliva iz svog korita, naročito kada se topi sneg ili pada kiša, i plavi grad.
Osmanska vlast, koja je shvatajući važnost ovog mosta, decenijama se trudila da se valjano stara o njemu i redovno ga održavaju, zato što je bio drvene konstrukcije i samiom tim podložan oštećenjima, naročito u zimskom periodu i u vreme velikih vodostaja Nišave. Jadna od prvi dorada no ovo mostu obavljena je 1491. godine sredstvima iz prihoda carske kuhinje. Zbog brojnih i učestalih problema oko statike mosta, vlasti su nastojale da nađu trajno rešenje za njegovo održavanje,i angažovali su brojne pojedince na poslovima opravke mosta. I pored uloženih truda na njegovom održaavanju, krajem 16. veka most je bio u takvom stanju da ga je bilo moguće preći samo uz velike poteškoće, što je zahtevalo hitnu obimniju i složeniju sanaciju. To je konstatovao 1611. godine i Lefevr, koji je prošavši kroz Niš zabeležio da je most koji vodi preko Nišave dugačak, ali „rđav”, kao i da grad biva poplavljen kada reka nadođe.
Na osnovu nekoliko dokumenata iz 1618. godine, moguće je dati nešto detaljniju sliku o tadašnjem stanju mosta i preduzetim aktivnostima za njegovo dovođenje u stanje, kako bi obzedio normalno funkcionisanje grada, koje je ozbiljno bilo ugroženo:
Radi se o nekoliko zapovesti koje su upućene kadijima iz Niša i okoline, a čiji prevod i faksimile donosimo na kraju rada. Sudeći prema podacima iz navedenih izvora, može se zaključiti da je na održavanju mosta redovno bila angažovana ne samo niška raja, već i raja iz čitavog Kruševačkog sandžaka. Porta je nastojala da obezbedi odgovarajuće stručnjake koji bi vodili ove radove. Njima je bio poveren zadatak da sakupe i organizuju neimare, tesare i druge potrebne zanatlije i radnu snagu, nabave sav potreban materijal poput drvne građe, olova i gvožđa.
Izgradnja Mehmed-pašinog kamenog mosta
Kako svi napšred opisani napori oko popravke mostaa nisu bili uspešnim, 1619. godine bogougodnim delom Mehmed-paše Niš je dobio novi kameni most na Nišavi.
Ne može se sa sigurnošću tvrditi ko je sagradio ovaj most i ko je osnivač ovog vakufa u 17. veku. Moguće je da se radi o Mehmed-paši Đurđijancu , koji je bio budimski beglerbeg i koji je doživeo duboku starost, a više puta je bio na funkcijama kajmakama, u periodu od 1609. do 1622. godine, i velikog vezira. Kako je otprilike u istom periodue, budimski beglerbeg bio i Mehmed-paša Sofu, koji je bio kajmakam velikog vezira početkom 1618. godine, a kasnije i veliki vezir, ne isključuje se i njegova zasluga.
Evlija Čelebija koji je kroz Niš prošao 1660. godine sa posebnom pažnjom opisa je ovaj most. On navodi natpis na mostu, koji je zapravo hronostih i daje 1028. godinu po hidžri (počinje 19. decembra 1618), a koga je sastavio pesnik Hašimi. Prema njegovim navodima, na sredini mosta bila je napravljena lođa za odmaranje, a na krajevima po jedan hamam.
Ova zadužbina je postojala do 19. veka, kada je po zapovesti Milana Obrenovića, Mehmed-pašin most u Nišu na starim stubovima proširen i obnovljen. Ostale su dve ploče sa natpisima na turskom, na kojima je dodato da je obnovljen pod vladom knjaza srpskog Milana M. Obrenovića IV nakon osvajanja Niša 28. decembra 1877.